У публічнай прасторы можна заўважыць статусных мужчын сярэдняга ўзросту і старэйшых, якіх суправаджаюць жанчыны, што прыдаюцца ім у дочкі, а то і ва ўнучкі. Прычым гаворка ідзе не пра мужа і жонку. Гэтыя мужчыны-палітыкі, чыноўнікі, бізнесоўцы, артысты — у асноўным жанатыя, і нярэдка шчасліва, аднак картэж зусім маладых жанчын побач на публічных мерапрыемствах нібыта з’яўляецца пратакольным патрабаваннем. На свецкіх раўтах гэтыя мужчыны кружацца ў вальсе з юнымі спадарожніцамі, паненкі сядзяць побач з імі на ўрачыстых паседжаннях, значных канцэртах і спартыўных спаборніцтвах, суправаджаюць у афіцыйных паездках. «Люстэрка» не раз пісала пра тое, як гэта адбываецца. Але чаму так складваецца і якія наступствы ў такога стану справаў? На гэтыя пытанні адказвае гендарная даследчыца Ірына Сідорская.
Ірына Сідорская
Доктар філалагічных навук, экспертка ў галіне медыя і камунікацый, гендарная даследчыца
З 1998 года выкладала на факультэце журналістыкі БДУ, у 2010−2020 гадах там жа ўзначальвала кафедру тэхналогій камунікацыі і сувязяў з грамадскасцю. Вяла тэлеграм-канал Gender_gap. Пасля пратэстаў у Беларусі звольнілася і з’ехала з краіны.
Асноўная прычына такой практыкі — характэрны для патрыярхату прынцыповы падзел сацыяльных роляў жанчын і мужчын і, адпаведна, наяўнасць абсалютна розных якасцяў, якія надаюць прадстаўнікам двух гендараў сацыяльную каштоўнасць.
Для мужчыны асноўным капіталам з’яўляюцца статус, доступ да рэсурсаў, наяўнасць пасады і грошай, карысныя знаёмствы — і магчымасць распаўсюдзіць гэтыя выгоды на апекаваную жанчыну. Узрост і выгляд мужчын маюць не больш чым апцыянальную каштоўнасць, а крытэры, да іх выстаўляюцца, значна шырэйшыя і эластычнейшыя, чым для жанчын. Нездарма мужчынам прасцей падаваць сябе як «прыгажуноў у самым росквіце сіл», а мноства жанчын пакутуе, спрабуючы падагнаць сябе пад навязаныя ідэалы.
Для іх, у сваю чаргу, асноўнай каштоўнасцю лічыцца прывабная знешнасць. У вачах прыхільнікаў патрыярхату яна непарыўна звязаная з маладосцю: чым жанчына маладзейшая, тым яна паводле вызначэння прыгажэйшая, у той час як сталая жанчына, якая аб’ектыўна мае ўсе характарыстыкі прыгажосці, не будзе прызнаная такой з прычыны свайго ўзросту.
У такой сістэме каардынат маладосць і прывабнасць жанчыны «абменьваюцца» на статус і магчымасці мужчыны, і гэта асноўны тып узаемаадносін паміж мужчынам і жанчынай у патрыярхатным грамадстве. Парушыць сваю частку «кантракту» жанчына можа толькі ў тым выпадку, калі мужчына, які знаходзіцца побач з ёй, з нейкіх прычын страчвае статус і звязаныя з ім магчымасці. Хоць жанчын, якія захочуць скасаваць «кантракт», з вялікай імавернасцю закляймяць як крывадушных, карыслівых і меркантыльных і самі мужчыны, і грамадская думка.
Мужчына ж можа парушыць свае абавязанні — і гэта адбываецца «натуральным чынам», — проста калі жанчына выходзіць з юнага ўзросту і аўтаматычна страчвае сваю прывабнасць. Таму паміж маладымі жанчынамі ідзе жорсткая канкурэнцыя: трэба паспець за вельмі абмежаваны тэрмін знайсці рэсурснага мужчыну, «дамовіцца» з ім і скарыстацца яго магчымасцямі для свайго прасоўвання.
І тут хаваецца чарговая няроўнасць на карысць мужчын: маладосць і прывабнасць, у патрыярхаце непарыўна звязаныя паміж сабой, жывуць невялікі прамежак часу, у той час як мужчынскі сацыяльны капітал можа быць у яго ўладальніка практычна ўсё жыццё.
Маладосць у такой сістэме каардынат — не толькі сінонім прыгажосці, яна яшчэ і гарантыя неспрактыкаванасці, прастадушнасці, вясёлага нораву, аптымізму і нават дабрыні. Маладая жанчына яшчэ «не ведае жыцця», яна толькі нядаўна выйшла на гэты «рынак» і не паспела ачарсцвець душой. Таму з ёй лёгка і прыемна мець зносіны, яна не надта патрабавальная, спрыянне ў завязванні знаёмстваў і сувязяў прымаецца ёю з удзячнасцю.
У патрыярхатным грамадстве з’яўленне сталага мужчыны разам з маладой спадарожніцай ацэньваецца як сігнал навакольным пра тое, што ў жыцці гэтага чалавека ўсё ідзе як трэба — ён валодае належнымі «сапраўднаму мужчыну» рэсурсамі і магчымасцямі, ён прывабны для маладых жанчын і ў выніку — ролевая мадэль для іншых мужчын.
Чаму маладыя жанчыны ідуць на такую «ўгоду», відавочна нявыгадную для іх саміх?
Па-першае, яны могуць быць такімі ж закладніцамі патрыярхату, як і мужчыны, і бачыць шлях да жыццёвага поспеху ў першую чаргу праз сувязь і заступніцтва статуснага спадарожніка. Таму аддаюць гады не набыццю новых ведаў і кампетэнцый, пашырэнню бэкграўнду або падарожжам, што забяспечыла б іх самастойнасць, а клопату пра знешнасць, ад празмернага захаплення модай да пластычных аперацый.
Па-другое, частка маладых жанчын можа ўнутрана не згаджацца з гэтымі правіламі, але разглядаць іх як аб’ектыўныя і непераадольныя, таму старацца «прагнуць сістэму пад сябе». Ствараючы ілюзію ўзаемнай згоды і цікавасці, яны разглядаюць у якасці суб’ектаў выключна сябе, адводзячы мужчынам ролю «кашалька на ножках», «татачкі», то-бок інструмента задавальнення сваіх патрэбаў і выхаду на новы ўзровень у грамадстве. Таму яны граюць ролю «мілых і пухнатых» прыгажуняў, але толькі да таго моманту, пакуль іх чаканні ад гэтай угоды рэалізуюцца.
Выбар палягае на тым, каб альбо спрабаваць абыграць сістэму патрыярхату, што практычна нерэальна, альбо выйсці з яе. Парваць з патрыярхатам можна, толькі падвяргаючы яго сістэматычнаму крытычнаму аналізу і перабудоўваючы наяўныя правілы.
Другі шлях — для моцных асобаў, але і ім патрэбная падтрымка грамадства. На жаль, намаганні па асэнсаванні і крытычным аналізе такой сістэмы не падтрымліваюцца дзяржавай. Улада, наадварот, свядома аднаўляе і развівае гэтую сістэму.
Аляксандр Лукашэнка зімой танчыць з мадэлямі на Венскім балі, а летам — ужо больш за 20 гадоў — наведвае баль выпускнікоў, дзе кружыцца ў вальсе са студэнткамі. У 2004 годзе ён узяў пад асабісты патранаж правядзенне ў Беларусі конкурсаў прыгажосці і нязменна наведвае іх фінал. Здавалася б, менавіта гэты чалавек як ніхто іншы — у сілу статусу, няпэўнага сямейнага становішча, узросту, неабходнасці пастаянна думаць пра сваю рэпутацыю, — мусіць дыстанцыявацца ад такіх мерапрыемстваў. Але не, ён рэгулярна наведвае і балі, і конкурсы, адорваючы пераможцаў месцамі не толькі ў службе прэзідэнцкага пратакола, на дзяржТБ ці ў Нацыянальнай школе прыгажосці, але і ў парламенце.
Так, пераможца студэнцкага конкурсу «Каралева Вясна — 2013» Дар’я Шманай пасля танцу з палітыкам суправаджала яго на публічных мерапрыемствах, а «Міс Беларусь — 2018» Марыя Васілевіч праз год пасля вальсавання стала самай маладой дэпутаткай Палаты прадстаўнікоў.
На апошнім Венскім балі — у снежні 2023 года — Лукашэнка танчыў з Уладленай Зайцавай. З ёй жа ён вальсаваў у 2021-м. З таго часу Зайцаву можна часта сустрэць на фотаздымках побач з Лукашэнкам. Так, яна была ў складзе афіцыйнай дэлегацыі Беларусі ў ААЭ ў снежні мінулага года, а да гэтага суправаджала палітыка падчас візіту ў яго родную вёску Александрыя.
Нядзіўна, што адбор прэтэндэнтак на «танец з прэзідэнтам» праходзіць праз яго адміністрацыю. Вось як апісвала гэты адбор выпускніца 2009 года Таццяна Радкевіч: «За дзень да балю на мяне прыехалі паглядзець з Адміністрацыі прэзідэнта, а проста перад балем паказалі намесніцы міністра адукацыі: „Вось гэтая дзяўчынка будзе танцаваць з прэзідэнтам“. Тая ўхвальна кіўнула».
Пераможцы конкурсаў прыгажосці нярэдка выконваюць прадстаўнічыя функцыі, аднак звязаныя яны перш за ўсё з прэзентацыяй краіны на знешняй арэне. У Беларусі ж пераможцы конкурсаў прыгажосці, на думку ўлады, з’яўляюцца асноўнымі ролевымі мадэлямі для беларускіх жанчын. Яны мусяць быць маладымі — а значыць, прыгожымі і несамастойнымі, а таксама лаяльнымі і паслухмянымі гэтай уладзе, якая складаецца амаль выключна з мужчын сярэдняга і старэйшага ўзросту са статусам, сувязямі і становішчам. І калі прыгажуні будуць паводзіцца «правільна», улада ў асобе гэтых мужчын распаўсюдзіць частку сваіх магчымасцяў і на іх.
Якія ў такога стану рэчаў наступствы?
Гэта прыводзіць да падвойнай аб’ектывацыі жанчын: з боку мужчын і з боку дзяржавы. Спачатку жанчына аб’ектывуецца на аснове сваёй фізічнай прывабнасці, пазіцыянуючыся як атрыбут паспяховага мужчыны. Потым — як інструмент дасягнення мэтаў дзяржавы, як тая, якая зойме адведзенае ёй месца і ў адпаведнасці са спецыфікай гэтага месца будзе трансляваць пасланні ўлады.
Даследчыца Альміра Усманава адзначала яшчэ ў 2005 годзе: «Дзеці ў яго [Лукашэнкі] ёсць, унукі ёсць, а месца жанчыны побач з імі — пустое (дакладней, на гэтым месцы аказваюцца розныя жанчыны — як правіла, маладыя і прывабныя дзяўчаты, многія з якіх сталі публічнымі фігурамі, прайшоўшы праз фільтры конкурсаў прыгажосці)». Даследчыца робіць выснову, што такім чынам Лукашэнка нібы жанаты з усёй нацыяй, з усімі яе жанчынамі, якімі ён нязменна апякуецца, калі, вядома, яны займаюць адведзенае ім мужчынамі месца ў грамадстве.
Таму нават тыя жанчыны, якія аказваюцца наверсе ўладнай іерархіі — насамрэч не больш чым інструментамі для рэалізацыі дзяржаўных задач. І калі ім з нейкіх прычын не захочацца далей выконваць гэтыя задачы, яны будуць не толькі імгненна выкінутыя з сістэмы — іх закляймяць як няўдзячных, як здрадніц, што адмовіліся ад сваёй часткі «кантракту».
Не варта думаць, што ахвяры патрыярхату — толькі жанчыны. Мужчыны — таксама яго закладнікі. Патрыярхат выстаўляе і да іх жорсткія патрабаванні, выконваць якія ні з суб’ектыўных, ні з аб’ектыўных прычын многія не ў стане. Далёка не ўсе яны дасягаюць жаданых кар’ерных вышыняў, не ўсе маюць рэсурсы і статус — і, такім чынам, не могуць адпавядаць мадэлі «сапраўдны мужчына».
Але нават тыя мужчыны, якія нібыта дасягнулі запаветных мэтаў, часта плацяць за гэта занадта высокую цану. У беларускай сістэме ўлады гэта не толькі найвышэйшы ўзровень стрэсу, пастаянная занятасць і адсутнасць жыццёвага балансу. Гэта і супярэчлівасць указанняў, якім неабходна падпарадкоўвацца, залежнасць кар’еры не ад прафесіяналізму, а ад лаяльнасці, нарэшце, неабходнасць асабістай адданасці Лукашэнку, у якога няма ні вытрымкі, ні элементарнага пачуцця такту і павагі да суразмоўцаў. Калі дарослыя мужчыны стаяць апусціўшы позірк перад Лукашэнкам, які іх распякае, і баяцца сказаць слова ў сваю абарону, мужчынскасці ім гэта відавочна не дадае.
Такім чынам, усё ўзаемазвязана: значэнне, якое надае ўлада конкурсам прыгажосці і ў цэлым знешнасці беларусак; каштоўнасці аўтарытарнага патрыярхату, на якіх гэтая ўлада грунтуецца; злучэнне сэксуальнай аб’ектывацыі жанчын з іх роляй паслухмяных правадніц дзяржаўнай палітыкі; ціск гендарных стэрэатыпаў на мужчын, якія вымушаныя «адпавядаць» як патрабаванням патрыярхату, так і пераменлівым настроям аўтакрата, і таму жывуць на 10 гадоў менш, чым жанчыны.
Але выйсце ёсць. Гэта і матываваць сябе выйсці з такой матрыцы, і ўсвядоміць тое, як у ёй звязаныя патрыярхат і аўтарытарызм, каб пабудаваць грамадства і дзяржаву на прынцыпова іншых каштоўнасцях, дзе ні жанчыны, ні мужчыны не будуць аб’ектамі і інструментамі ні для іншых людзей, ні для ўлады. Але для гэтага недастаткова проста памяняць Лукашэнку на іншага чалавека — патрэбная пастаянная асветніцкая праца з людзьмі, патрэбныя мужчыны і жанчыны, якія падзяляюць каштоўнасці дэмакратыі і гендарнай роўнасці як яе неад’емнага складніка, на ўладных пазіцыях.
Меркаванне аўтара можа не супадаць з пазіцыяй рэдакцыі.
